Dịch vụ bưu chính số - hướng tiếp cận nền kinh tế số của Bưu chính Việt Nam

Cuộc cách mạng số đã và đang tác động mạnh mẽ đến mọi lĩnh vực, mọi ngành nghề trên thế giới. Ngành bưu chính thế giới cũng đang bị dịch vụ điện tử thay thế và thương mại điện tử (TMĐT) tác động và chứng kiến sự sụt giảm sản lượng thư, gây ảnh hưởng xấu đến doanh thu bưu chính.

Nhưng chính sự phát triển của dịch vụ điện tử thay thế và TMĐT lại mang đến nhiều cơ hội cho ngành bưu chính và đang tạo ra lượng gói, kiện hàng hóa nhỏ khổng lồ mà các doanh nghiệp bưu chính trên khắp thế giới đang phải ngày đêm chuyển phát tới người tiêu dùng.

Dịch vụ bưu chính số - hướng tiếp cận nền kinh tế số của Bưu chính Việt Nam. Ảnh minh hoạ

Tính đến thời điểm hiện tại, 435 doanh nghiệp tham gia hoạt động bưu chính trên thị trường, trong số đó, khoảng 95% là doanh nghiệp tư nhân. 05 DNBC có vốn Nhà nước (VNPost, Viettel Post, EMS, SPT, Nasco Express) dù chỉ chiếm 1% trong số các doanh nghiệp, nhưng đang nắm giữ vai trò chủ đạo (với trên 60% thị phần doanh thu dịch vụ bưu chính - theo số liệu năm 2018).

Chỉ trong vòng hơn 10 năm, số Doanh nghiệp bưu chính (DNBC) đã  tăng hơn 50 lần so với Nasco Express năm 2007 (08 DNBC) đã cho thấy sự hấp dẫn của thị trường này. Miếng bánh “ngon” bưu chính giờ đang được chia sẻ cho nhiều loại hình doanh nghiệp: không chỉ có các DNBC truyền thống mà còn doanh nghiệp vận tải/logistics, các doanh nghiệp khởi nghiệp (start-up) về công nghệ; không chỉ các doanh nghiệp Việt Nam mà còn các doanh nghiệp chuyển phát toàn cầu, cung ứng dịch vụ xuyên biên giới.

Sự tham gia của họ khiến cho bức tranh thị trường bưu chính ngày một sinh động; đồng thời là cuộc cạnh tranh ngày một mạnh mẽ mà từng doanh nghiệp đều phải nỗ lực để tồn tại và phát triển.

Năm 2019, tổng doanh thu của các DNBC ước đạt khoảng 47.100 tỷ VND/2 tỷ USD, tăng 22% so với năm 2018) và tổng thu doanh dịch vụ bưu chính ước đạt khoảng 30.000 tỷ VND/1,3 tỷ USD, tăng 27% so với 2018.

Khoảng cách giữa doanh thu bưu chính và tổng doanh thu ngày càng có chiều hướng nới rộng cho thấy, bên cạnh dịch vụ bưu chính truyền thống, DNBC đã từng bước phát triển, mở rộng hệ sinh thái đa dịch vụ, hệ sinh thái đa phân khúc nhằm nâng cao hiệu quả kinh doanh, tạo ra các nguồn doanh thu mới.

Từ năm 2016-2019, số lượng lao động trong DNBC có xu hướng tăng (bình quân khoảng 11%). Năm 2018, 2019 nguồn nhân lực trong lĩnh vực bưu chính tăng đột biến, tạo ra gần 98 ngàn cơ hội việc làm để có thể xử lý sản lượng bưu gửi tăng bình quân 37%/năm.

Trong bối cảnh các hình thức liên lạc trên nền tảng công nghệ phát triển mạnh mẽ và dịch vụ bưu chính truyền thống sụt giảm sản lượng thì nhiều DNBC đã ứng dụng CNTT, đầu tư công nghệ vào quy trình sản xuất, cung ứng dịch vụ, tham gia sâu vào chuỗi cung ứng TMĐT để tạo ra các dịch vụ số trong bưu chính nhằm nâng cao chất lượng dịch vụ, tăng năng suất lao động, bảo đảm an toàn bưu gửi... Qua đó duy trì và phát triển kinh doanh dịch vụ bưu chính truyền thống để đáp ứng tốt hơn nhu cầu của Chính phủ, doanh nghiệp, người dân.

Theo các chuyên gia của Liên minh Bưu chính Thế giới (UPU)[1], trước thúc ép từ thị trường, Bưu chính nhiều quốc gia đã sớm đổi mới và cung cấp nhiều dịch vụ bưu chính số theo 04 nhóm chính: dịch vụ bưu chính số gắn với Chính phủ điện tử, Thương mại điện tử, Giải pháp thanh toán/tài chính điện tử, các dịch vụ hỗ trợ, trong đó, các dịch vụ hỗ trợ Chính phủ điện tử và TMĐT được nhiều nước triển khai thực hiện hiệu quả (như Bưu chính Thụy sỹ, Áo, Maroc, Pháp, Kazakstan). Từ đó mở ra nhiều ‘không gian’/cơ hội lớn hơn để DNBC đẩy mạnh kinh doanh, cải thiện vị thế cạnh tranh trên thị trường.

Chúng ta nói nhiều về lợi ích của TMĐT, về xu hướng phát triển bưu chính toàn cầu. Vậy ở Việt Nam, tình hình ứng dụng CNTT trong TMĐT và mức độ tham gia TMĐT của các doanh nghiệp nói chung và DNBC nói riêng thì sao?

Theo kết quả khảo sát năm 2018 của Hiệp hội thương mại điện tử (VECOM) đối với hơn 4.500 doanh nghiệp, thì Kinh doanh trên mạng xã hội và nền tảng di động đang trở thành xu hướng (nhất là các doanh nghiệp vừa và nhỏ, các hộ kinh doanh và cá nhân). 36% doanh nghiệp thực hiện bán hàng trên mạng xã hội (tăng 4% so với năm 2017).

Xu hướng kinh doanh đa kênh, đa nền tảng đang thu hút các doanh nghiệp; xu hướng trải nghiệm các tiện ích mua sắm trực tuyến thu hút người tiêu dùng hơn so với mua sắm truyền thống.

Tuy nhiên, chỉ có các doanh nghiệp có quy mô lớn, có chiến lược và nguồn lực mới ứng dụng hiệu quả các nền tảng di động; đa số doanh nghiệp vẫn chưa thực sự sẵn sàng cho sự thay đổi này (đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ, trong số đó có các DNB).

Dịch vụ hoàn tất đơn hàng có mối quan hệ khăng khít với bán lẻ trực tuyến. Theo khảo sát của VECOM, trên phạm vi cả nước, Vietnam Post được 61% các đơn vị bán hàng trực tuyến thuê, tiếp theo là Viettel Post - 25%. Có thể thấy rõ, Vietnam Post, Viettel Post đóng vai trò quan trọng trong hoạt động bán lẻ trực tuyến trên quy mô toàn quốc.

Tuy nhiên, ở hai trung tâm phát triển TMĐT là Hà Nội và Tp. Hồ Chí Minh mặc dù vẫn là các DNBC hàng đầu trong hỗ trợ TMĐT, nhưng Vietnam Post, Viettel Post đã phải nhường thị phần đáng kể cho các DNBC khác và mức độ cạnh tranh giữa các doanh nghiệp rất cao (đặc biệt ở Tp. Hồ Chí Minh).

Để khai thác thị trường TMĐT nhiều tiềm năng và bảo đảm cho TMĐT phát triển, bên cạnh việc phát triển các hạ tầng mang tính công nghệ (hạ tầng ảo) như hạ tầng CNTT, Viễn thông, Internet, bảo mật thông tin [2] và hạ tầng thanh toán điện tử thì việc đầu tư cho hạ tầng phân phối (hay nói cách khác là hạ tầng vật lý, là năng lực mạng lưới các DNBC/chuyển phát, giao hàng chặng cuối) cần được thúc đẩy phát triển sâu rộng đến tận địa chỉ, đến hộ gia đình.

Sự liên kết giữa thị trường TMĐT và hạ tầng phân phối (giữa thế giới ảo và thế giới thực) sẽ giúp thông suốt các quy trình phân phối, xuất khẩu hàng hóa, tiết kiệm chi phí, thời gian để nâng cao năng lực cạnh tranh cho hàng hóa và doanh nghiệp Việt Nam.

Với nhận thức sâu sắc về sự thay đổi nhu cầu của thị trường trong chuỗi giá trị dịch vụ, ngay từ những ngày đầu năm 2019, Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông đã ban hành Chỉ thị số 03/CT-BTTTT định hướng phát triển ngành Thông tin và Truyền thông, trong đó đã xác định “Bưu chính: Là hạ tầng chuyển phát và logistics cho TMĐT” với nhiệm vụ phát triển mạng lưới bưu chính theo hướng phục vụ tới địa chỉ người dân nhằm thúc đẩy phát triển TMĐT và kinh tế số.

Cùng với đó, định hướng “Bưu chính là cánh tay nối dài của cơ quan nhà nước các cấp trong thực hiện Chính phủ điện tử” nhằm mang lại nhiều tiện ích hơn cho người dân và hỗ trợ thực hiện cải cách hành chính ở các bộ/ngành, địa phương.

Những định hướng này tiếp tục được lấy làm kim chỉ nam cho hành động cho năm 2020 với những kế hoạch hành động cụ thể:

Trong khuôn khổ bài tham luận này, Vụ Bưu chính xin trao đổi về các nhóm giải pháp để thực hiện các định hướng phát triển ngành bưu chính như sau:

1/ Nhóm giải pháp về cơ chế chính sách:

- Thứ nhất, đẩy mạnh hiệu quả khai thác hạ tầng mạng lưới hiện có để hỗ trợ Chính phủ, chính quyền các cấp trong CCHC (thông qua việc thực hiện tốt Quyết định số 45/2016/QĐ-TTg cũng như Đề án thí điểm thực hiện và cung ứng dịch vụ công trên mạng công cộng, dịch vụ công ích vừa được Bộ TTTT trình Thủ tướng Chính phủ). Đồng thời, tăng cường cung ứng dịch vụ hỗ trợ người dân khi sử dụng dịch vụ công trực tuyến tại các điểm phục vụ rộng khắp cả nước.

- Thứ hai, chú trọng công tác quản lý nhà nước về bưu chính để tạo lập môi trường cạnh tranh lành mạnh. Cơ quan nhà nước về bưu chính các cấp tăng cường đối thoại với DNBC (hội nghị, tọa đàm, các kênh khác... ), kịp thời nắm bắt, tháo gỡ khó khăn, vướng mắc...; Đẩy mạnh công tác kiểm tra, giám sát để kịp thời nhắc nhở, uốn nắn; hỗ trợ, tư vấn các quy định của pháp luật về bưu chính để DNBC hiểu đầy đủ, chấp hành nghiêm túc quy định và yên tâm kinh doanh, phát triển... Thúc đẩy việc thành lập Hiệp hội Bưu chính Việt Nam nhằm phát huy vai trò cầu nối giữa DNBC và các cơ quan quản lý nhà nước liên quan để cùng chia sẻ, lắng nghe....

- Thứ ba, Bộ TTTT tiếp tục phối hợp chặt chẽ với các cơ quan liên quan: Bộ Công thương (về TMĐT, về cạnh tranh, trong xây dựng Kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT giai đoạn 2021-2025), Bộ Tài chính (về thuế và thủ tục xuất nhập khẩu...), Bộ Công an (về bảo đảm an toàn, an ninh hàng gửi...) và các hiệp hội (VLA, VECOM) để hỗ trợ DNBC trong TMĐT và logistics...

2/ Nhóm giải pháp thúc đẩy bưu chính số

- Thứ nhất, DNBC đầu tư mạng lưới bưu chính rộng khắp để có thể phục vụ đến từng địa chỉ, từng hộ gia đình trên khắp cả nước. Đây là điều kiện quan trọng để DNBC thực hiện các công đoạn vận chuyển, giao nhận và hoàn tất đơn hàng cho TMĐT trong nước; đồng thời từng bước đẩy mạnh hoạt động TMĐT xuyên biên giới.

Việc triển khai thực hiện bộ Mã bưu chính quốc gia và nghiên cứu, xây dựng hệ thống mã địa chỉ (gắn với bản đồ số V-Map) của VNPost được Bộ TTTT giao phó (dự kiến hoàn thành trong năm 2020 mà các DNBC có thể hợp tác sử dụng) sẽ là cơ sở để các DNBC thúc đẩy ứng dụng công nghệ trong khai thác, chia chọn tự động, giao hàng chặng cuối; tạo cơ sở pháp lý và kỹ thuật cho việc tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng TMĐT, góp phần hình thành hạ tầng phân phối ổn định; kết nối hơn 400 DNBC hiện có, bảo đảm dòng chảy hàng hoá từ giao dịch TMĐT ở thế giới ảo trong thế giới thực.

- Thứ hai, Bộ TTTT sẽ định hướng, nâng cao nhận thức của DNBC về chuyển đổi số, về dịch vụ bưu chính số. Từ đó, doanh nghiệp tự đề ra định hướng, kế hoạch chuyển đổi số của doanh nghiệp… để chuyển dịch từ DNBC truyền thống sang cung ứng ngày càng nhiều dịch vụ bưu chính số, mang lại hiệu quả kinh doanh cao hơn ...

- Thứ ba, Bộ TTTT từng bước hình thành cơ sở dữ liệu về DNBC nhằm  cung cấp kịp thời thông tin, số liệu về lĩnh vực bưu chính để phục vụ công tác QLNN, xây dựng cơ chế, chính sách, chiến lược phát triển bưu chính...

Chú thích:

[1]Trong cuốn sách  “Kinh tế số và các dịch vụ bưu chính số - bức tranh toàn cảnh”/“The digital economy and digital postal activities - a global panorama” – UPU 2019
[2] Về cơ bản, hạ tầng cơ sở cho kinh tế số, cho thương mại điện tử sẽ bao gồm: Hạ tầng pháp lý; Hạ tầng CNTT, Viễn thông, Internet, bảo mật thông tin; Hạ tầng phân phối; Hạ tầng thanh toán điện tử; Hạ tầng nguồn nhân lực.

 Theo Tạp chí Điện tử