Sàn thương mại điện tử (TMĐT) đang trở thành một kênh phân phối quan trọng đối với nhiều ngành hàng, bao gồm ngành xuất bản. Thực tế cho thấy, người tiêu dùng đã quen với việc mua sắm online, sách là mặt hàng không ngoại lệ, nhờ vào sự phát triển của các sàn thương mại điện tử. Các nhà sách hiện nay đều ghi nhận đóng góp đáng kể của kênh bán hàng thương mại điện tử vào doanh số. Có thể thấy, đây là sự mở rộng hoạt động kinh doanh xuất bản phẩm truyền thống, thay đổi phương thức kinh doanh nhằm đưa các nhà xuất bản tiếp cận công chúng một cách rộng rãi và nhanh chóng hơn.

Phần 2: Vấn đề và giải pháp

Bước sang thời đại 4.0, các ngành nghề hướng đến mô hình số hoá từ quản lý đến kinh doanh, ngành xuất bản thế giới cũng không ngoại lệ - đã bước vào thời kỳ số hoá từ lâu, trong khi đó ngành xuất bản Việt Nam mới chỉ tiến hành chuyển đổi số ở những bước đầu. Hiện trạng cho thấy, ngành Xuất bản Việt Nam đang ở giai đoạn đầu của chuyển đổi số, đánh dấu sự gia tăng số lượng nhà xuất bản Việt Nam bước đầu số hóa hoạt động kinh doanh trên các nền tảng thương mại điện tử. Theo báo cáo đánh giá hoạt động xuất bản và nội dung xuất bản 6 tháng đầu năm 2024, trong 6 tháng đầu năm 2024, các nhà xuất bản đã thực hiện xuất bản 25.510 cuốn với gần 397,8 triệu bản (tăng gần 19% về cuốn và tăng 31% về bản). Trong đó, Xuất bản phẩm dạng sách in đạt 23.066 cuốn với hơn 370 triệu bản (tăng 20% về cuốn và tăng hơn 29% về bản); Xuất bản phẩm dạng điện tử đạt 1.550 xuất bản phẩm (tăng 1,4%); Xuất bản phẩm khác dạng đĩa CD, DVD, bản đồ, bưu ảnh, lịch các loại đạt 894 xuất bản phẩm với hơn 27,2 triệu bản (tăng 29% về số xuất bản phẩm và tăng gần 63% về bản). Việc ứng dụng công nghệ, thực hiện chuyển đổi số trong ngành xuất bản tiếp tục được đẩy mạnh. Trong 6 tháng đầu năm, có thêm 4 nhà xuất bản được xác nhận đăng ký hoạt động xuất bản xuất bản phẩm điện tử, nâng số lượng nhà xuất bản được xác nhận đăng ký hoạt động xuất bản xuất bản phẩm điện tử sẽ tăng lên thành 28/57 nhà xuất bản.

Ảnh: Minh họa hội chợ sách (Nguồn Internet)

Vấn đề đặt ra đối với kinh doanh xuất bản phẩm trên các nền tảng thương mại điện tử

Kinh doanh xuất bản phẩm trên các nền tảng thương mại điện tử (TMĐT) đang ngày càng phổ biến, nhưng cũng đặt ra nhiều vấn đề và thách thức, bao gồm:

1. Vấn đề bản quyền và vi phạm sở hữu trí tuệ:

Sách điện tử (ebook) và sách nói (audiobook) dễ bị sao chép, phát tán trái phép qua các trang web lậu, ứng dụng không chính thức, hoặc thậm chí trên chính các nền tảng TMĐT. Việc kiểm soát vi phạm bản quyền trên các nền tảng này vẫn còn nhiều lỗ hổng, đặc biệt là trên các nền tảng có chính sách xuất bản mở (self-publishing). Một số cá nhân/tổ chức sử dụng AI để sao chép nội dung và tái xuất bản dưới dạng mới mà không có sự cho phép của tác giả, gây tổn thất lớn cho ngành xuất bản. Điều này dẫn đến việc Nhà xuất bản và tác giả bị mất doanh thu do việc tiêu thụ sách lậu. Bên cạnh đó, độc giả tiếp cận các bản sao lậu có thể bị nhiễm mã độc hoặc nhận phải phiên bản sách kém chất lượng. Điều này cũng dẫn đến sự mất lòng tin vào hệ thống bảo vệ bản quyền, dẫn đến việc các tác giả/người làm sách e ngại khi phân phối tác phẩm qua các nền tảng số.

2. Cạnh tranh và áp lực giá cả

Các nền tảng lớn như Amazon, Tiki, Shopee, Lazada có sức mạnh đàm phán lớn, ép giá sách xuống mức thấp để thu hút khách hàng. Một số nền tảng triển khai mô hình thuê bao đọc sách (subscription model), buộc nhà xuất bản phải điều chỉnh giá hoặc tham gia vào hệ thống chia sẻ doanh thu, làm giảm lợi nhuận. Các chương trình khuyến mãi liên tục trên nền tảng TMĐT khiến giá sách bị điều chỉnh xuống mức thấp hơn giá trị thực. Điều này dẫn đến việc Nhà xuất bản gặp khó khăn trong việc duy trì lợi nhuận, đặc biệt với sách in có chi phí sản xuất cao. Độc giả dần quen với giá rẻ, dẫn đến tâm lý chờ giảm giá thay vì mua ngay. Một số đơn vị xuất bản chọn cách giảm chi phí bằng cách cắt giảm khâu biên tập, ảnh hưởng đến chất lượng sách.

3. Thay đổi thói quen tiêu dùng

Độc giả trẻ có xu hướng tiêu thụ nội dung nhanh hơn, thích các định dạng ngắn (podcast, bài viết, video) hơn sách dài. Xu hướng đọc sách miễn phí trên nền tảng mạng xã hội (như Wattpad, truyện tranh online) làm giảm nhu cầu mua sách. Sự phát triển của AI giúp tạo ra nội dung nhanh chóng, làm thay đổi cách độc giả tiếp cận tri thức. Điều này dẫn đến việc mô hình kinh doanh truyền thống của ngành xuất bản bị đe dọa; Một số nhà xuất bản chậm thích ứng với xu hướng mới có thể bị mất thị phần; Chất lượng nội dung có nguy cơ giảm sút do áp lực sản xuất nhanh, giá rẻ.

4. Kiểm soát nội dung và chất lượng sách

Trên thực tế, một số nền tảng TMĐT cho phép tác giả tự xuất bản mà không qua kiểm duyệt nội dung. Sách giả, sách kém chất lượng, hoặc sách chứa nội dung vi phạm chuẩn mực đạo đức, pháp luật vẫn xuất hiện trên các nền tảng. Hệ lụy của thực trạng này là uy tín của ngành xuất bản và niềm tin của độc giả bị ảnh hưởng. Bên cạnh đó tạo ra sự cạnh tranh không lành mạnh giữa sách chất lượng và sách rác. Nhà xuất bản chính thống bị ảnh hưởng khi người đọc nhầm lẫn giữa sách chính hãng và sách kém chất lượng.

5. Vấn đề công nghệ và hạ tầng số

Hệ thống phân phối sách số và thanh toán trên một số nền tảng còn hạn chế, đặc biệt ở các nước đang phát triển. Nhiều độc giả chưa quen với việc đọc sách số hoặc chưa có thói quen trả phí. Từ đó dẫn đến doanh thu từ xuất bản số không đạt kỳ vọng. Cạnh tranh giữa các nền tảng không lành mạnh do tình trạng giảm giá, tặng sách miễn phí để lôi kéo khách hàng.

6. Ràng buộc pháp lý và chính sách

Luật xuất bản chưa theo kịp tốc độ phát triển của sách điện tử và nền tảng TMĐT. Việc kiểm duyệt nội dung số vẫn còn nhiều tranh cãi giữa tự do sáng tạo và bảo vệ văn hóa, đạo đức xã hội. Từ đó một số nhà xuất bản gặp khó khăn khi xuất bản nội dung xuyên biên giới; Các nền tảng có thể bị yêu cầu gỡ bỏ nội dung một cách bất ngờ, gây ảnh hưởng đến doanh thu.

Ảnh: Hội chợ sách xuân 2025 (Nguồn Internet)

Các giải pháp đối với vấn đề kinh doanh xuất bản phẩm trên các nền tảng thương mại điện tử

1. Giải pháp bảo vệ bản quyền và chống vi phạm sở hữu trí tuệ

Ứng dụng công nghệ bảo vệ bản quyền:

Sử dụng DRM (Digital Rights Management): Công nghệ DRM có thể giới hạn số thiết bị truy cập, ngăn chặn sao chép và kiểm soát quyền đọc sách. Tuy nhiên, DRM cũng gây bất tiện cho người dùng, vì vậy cần một chính sách hợp lý.

Watermark số: Mỗi sách số có thể được nhúng một dấu nhận diện (như mã ID, tên người mua) để theo dõi và xác định nguồn rò rỉ nếu có vi phạm bản quyền.

Blockchain trong xuất bản: Công nghệ blockchain có thể giúp xác minh quyền sở hữu và nguồn gốc của sách, hạn chế việc giả mạo nội dung.

Cải thiện hệ thống giám sát và báo cáo vi phạm:

Tích hợp công cụ AI giám sát vi phạm: AI có thể tự động quét các trang web, nền tảng TMĐT để phát hiện các bản sách lậu hoặc nội dung vi phạm bản quyền.

Chương trình thưởng cho người phát hiện vi phạm: Khuyến khích độc giả báo cáo sách giả, sách lậu bằng các chương trình thưởng (hoàn tiền, điểm tích lũy, giảm giá).

Tăng cường hợp tác giữa nhà xuất bản và nền tảng TMĐT: Các nền tảng TMĐT nên có chính sách kiểm duyệt nghiêm ngặt hơn đối với sách số để tránh việc xuất bản nội dung vi phạm bản quyền.

Cải cách pháp lý và chế tài xử lý vi phạm

Siết chặt xử phạt đối với các website và nền tảng phân phối sách lậu.

Thực thi luật bản quyền xuyên biên giới: Hợp tác với các tổ chức quốc tế để xử lý vi phạm bản quyền trong môi trường kỹ thuật số.

2. Giải pháp đối phó với cạnh tranh và áp lực giá

Chiến lược định giá linh hoạt

Mô hình định giá theo gói (bundle pricing): Thay vì bán sách lẻ, nhà xuất bản có thể cung cấp các gói sách (theo tác giả, thể loại, chủ đề) để tăng giá trị cho khách hàng.

Mô hình định giá động (dynamic pricing): Dùng AI phân tích hành vi mua sắm để tối ưu hóa giá sách theo thời gian thực.

Giảm sự phụ thuộc vào các nền tảng lớn

Phát triển hệ thống phân phối trực tiếp (D2C - Direct to Consumer): Nhà xuất bản có thể xây dựng website hoặc ứng dụng riêng để bán sách số, giảm hoa hồng cho bên thứ ba.

Xây dựng cộng đồng độc giả trung thành: Tận dụng mạng xã hội, newsletter, sự kiện tác giả để kết nối trực tiếp với độc giả.

3. Giải pháp thích ứng với thay đổi thói quen tiêu dùng

Kết hợp nhiều định dạng xuất bản

Phát triển audiobook, sách tóm tắt, podcast về nội dung sách: Độc giả hiện nay thích các định dạng tiện lợi hơn thay vì chỉ đọc sách truyền thống.

Tích hợp công nghệ đọc linh hoạt: Tạo ra các nền tảng đọc đa thiết bị, đồng bộ hóa giữa sách giấy, ebook và audiobook.

Tạo giá trị gia tăng cho độc giả

Tổ chức các buổi tọa đàm, hội thảo trực tuyến về sách: Giúp độc giả tương tác nhiều hơn với tác giả và cộng đồng.

Cung cấp các nội dung mở rộng: Ví dụ, cung cấp bản tóm tắt, chương đọc thử miễn phí để thu hút người mua.

4. Giải pháp kiểm soát nội dung và chất lượng sách

Thiết lập tiêu chuẩn nội dung chặt chẽ hơn

Các nền tảng TMĐT cần có quy trình kiểm duyệt nội dung sách nghiêm ngặt hơn, đặc biệt với self-publishing.

Ứng dụng AI để phát hiện nội dung kém chất lượng hoặc vi phạm chuẩn mực đạo đức.

Phát triển hệ thống đánh giá chất lượng từ cộng đồng

Cơ chế đánh giá minh bạch: Độc giả có thể đánh giá sách và nền tảng cần lọc ra các đánh giá giả mạo.

Tích hợp AI để phân tích phản hồi từ người đọc: Giúp nhà xuất bản hiểu rõ hơn về chất lượng nội dung.

5. Giải pháp công nghệ và hạ tầng số

Cải thiện trải nghiệm người dùng trên nền tảng số

Tối ưu giao diện đọc sách số: Các nền tảng cần cải thiện trải nghiệm đọc (chế độ ban đêm, ghi chú, đánh dấu).

Hỗ trợ nhiều phương thức thanh toán hơn: Đặc biệt tại các thị trường mới nổi, cần hỗ trợ thanh toán qua ví điện tử, tiền số.

Ứng dụng AI và dữ liệu lớn để nâng cao hiệu suất kinh doanh

AI giúp cá nhân hóa nội dung gợi ý: Tăng khả năng tiếp cận sách phù hợp với từng độc giả.

Dữ liệu lớn giúp dự đoán xu hướng đọc sách: Giúp nhà xuất bản điều chỉnh chiến lược sản xuất nội dung.

6. Giải pháp pháp lý và chính sách hỗ trợ xuất bản trên TMĐT

Hoàn thiện khung pháp lý cho xuất bản số

Xây dựng quy định rõ ràng hơn về quyền và trách nhiệm của nhà xuất bản, nền tảng TMĐT và độc giả.

Tạo hành lang pháp lý hỗ trợ mô hình self-publishing mà vẫn đảm bảo kiểm soát nội dung.

Hợp tác giữa nhà xuất bản, nền tảng TMĐT và cơ quan quản lý

Thành lập liên minh chống vi phạm bản quyền số giữa các tổ chức xuất bản.

Xây dựng cơ chế kiểm duyệt nội dung tự động để hạn chế vi phạm trên các nền tảng mở.

Lan Phương