Thương mại điện tử (TMĐT) đang ngày càng có vai trò quan trọng đối với ngành xuất bản, tạo ra những thay đổi sâu rộng trong cách thức phân phối, tiếp thị và tiêu thụ sách cũng như các sản phẩm nội dung số. Viện Chiến lược Thông tin và Truyền thông đã thực hiện nghiên cứu các vấn đề liên quan đến thương mại điện tử trong lĩnh vực xuất bản và nhận thấy đây là một xu hướng tất yếu trong bối cảnh chuyển đổi số.

Nhằm cung cấp cho bạn đọc cái nhìn tổng quan về tác động, cơ hội và thách thức của thương mại điện tử đối với các đơn vị xuất bản, Viện xin giới thiệu những nét chính của nghiên cứu này. Hy vọng rằng thông tin được chia sẻ sẽ giúp các tổ chức, doanh nghiệp và cá nhân trong ngành xuất bản có thêm cơ sở để thích ứng và phát triển trong môi trường số hóa hiện nay.

Phần 1: Sự gia nhập và lợi ích

Thương mại điện tử (hay còn gọi là e-commerce/e-comm, EC) là hình thức kinh doanh trực tuyến sử dụng nền tảng công nghệ trên Internet để thực hiện các giao dịch mua bán, trao đổi, thanh toán trực tuyến. Thương mại điện tử xuất hiện ở Việt Nam từ năm 1997, nhưng từ những năm 2000 mới bắt đầu có sự phát triển mạnh mẽ và phổ biến như ngày nay. Thị trường Việt Nam hiện xoay quanh 5 sàn thương mại điện tử nổi bật nhất là Shopee, Lazada, TikTok Shop, Tiki, và Sendo.

Theo "Báo cáo toàn cảnh Thị trường sàn bán lẻ trực tuyến 2024 & Dự báo 2025" do Metric mới phát hành, tổng doanh số của 5 sàn thương mại điện phổ biến nhất tại Việt Nam hiện nay (Shopee, Lazada, TikTok Shop, Tiki và Sendo) trong năm 2024 đạt 318.9 nghìn tỷ đồng, tăng trưởng 37.36% so với năm 2023.

5 sàn thương mại điện phổ biến nhất tại Việt Nam hiện nay. Nguồn: Internet

Ngành xuất bản cũng đã gia nhập sân chơi mới này từ sớm, từ đó mở rộng thêm thị trường người đọc, người bán song cũng còn nhiều khó khăn vướng mắc. Cách đây khoảng 10 năm khi hình thức mua sách online vẫn còn giới hạn trong số ít lựa chọn, kinh doanh sách online dường như là cuộc chiến giữa hai "ông lớn" thời bấy giờ là Vinabook và Tiki. Vinabook.com ra đời vào năm 2004 cũng là cột mốc đánh dấu hình thức mua bán trực tuyến tham gia vào ngành hàng kinh doanh sách của Việt Nam. Tháng 3 năm 2010, Tiki.vn hiện đang là trang thương mại điện tử lọt top 2 tại Việt Nam và top 6 tại khu vực Đông Nam Á. Như vậy, có thể chia ra một số mốc thời gian quan trọng cho quá trình gia nhập thương mại điện tử của các nhà sách, nhà xuất bản nước ta như sau:

1. Khoảng năm 2004 – 2015:

Bắt đầu từ việc bán sách qua các kênh bán lẻ trực tuyến: Trong giai đoạn này, các nhà xuất bản Việt Nam chủ yếu bắt đầu thử nghiệm bán sách qua website bán sách trực tuyến như Vinabook.com và các sàn thương mại điện tử (Tiki, Lazada, Shopee, Sendo). Tuy nhiên, việc áp dụng TMĐT vào ngành xuất bản vẫn còn khá mới mẻ và chủ yếu là những nỗ lực thử nghiệm từ các nhà bán lẻ sách lớn.

2. Khoảng năm 2015 – 2020:

Phát hành sách điện tử (eBook): Từ khoảng năm 2015, các nhà xuất bản Việt Nam bắt đầu chú trọng phát hành sách điện tử để đáp ứng nhu cầu thị trường, nhất là khi các nền tảng như Google Play Books, Apple Books đã có mặt tại Việt Nam. Những nhà xuất bản lớn như NXB Trẻ, NXB Kim Đồng, NXB Phụ Nữ bắt đầu triển khai các sản phẩm sách điện tử và sách nói (audio books) trên các nền tảng trực tuyến.

Phát triển website bán sách: Một số nhà xuất bản lớn đã xây dựng các website bán sách riêng như Fahasa, Vinabook, và Thái Hà Book để phục vụ nhu cầu mua sách trực tuyến. Đây là bước tiến quan trọng trong việc tham gia vào TMĐT, thay vì chỉ dựa vào các kênh bán sách truyền thống.

3. Khoảng năm 2020 đến nay:

Tăng trưởng mạnh mẽ nhờ đại dịch Covid-19: Đại dịch Covid-19 đã thúc đẩy mạnh mẽ xu hướng mua sắm trực tuyến, trong đó có sách. Các nhà xuất bản Việt Nam tăng cường việc bán sách trực tuyến và phát hành sách điện tử, đồng thời tham gia các chiến dịch khuyến mãi lớn trên các sàn TMĐT như Tiki, Shopee, Lazada để tăng trưởng doanh thu. Các dịch vụ như giao hàng tận nhà và thanh toán trực tuyến càng trở nên phổ biến và tiện lợi, thu hút thêm người tiêu dùng.

Tận dụng nền tảng số và các ứng dụng đọc sách: Nhiều nhà xuất bản đã phát triển các ứng dụng đọc sách điện tử như Waka, SachDientu.vn và bắt đầu hợp tác với các nền tảng TMĐT và các dịch vụ trực tuyến khác để mở rộng quy mô phân phối sách.

Như vậy, việc các nhà xuất bản Việt Nam tham gia vào TMĐT thực sự bắt đầu từ khoảng năm 2004, và đến nay đã phát triển mạnh mẽ, trở thành một phần quan trọng trong chiến lược phân phối sách của nhiều nhà xuất bản. Sự tham gia này càng trở nên rõ ràng hơn trong những năm gần đây, đặc biệt khi xu hướng đọc sách điện tử và mua sắm trực tuyến trở nên phổ biến hơn trong cộng đồng độc giả Việt.

Lợi ích dành cho nhà sách, nhà xuất bản khi tham gia thương mại điện tử

Việc các nhà xuất bản tham gia vào các sàn thương mại điện tử (TMĐT) mang lại nhiều lợi ích đáng kể, giúp họ phát triển mạnh mẽ hơn trong thị trường sách, đặc biệt trong bối cảnh xu hướng mua sắm trực tuyến ngày càng phổ biến.

Tham gia thị trường thương mại điện tử. Nguồn: Internet

Dưới đây là một số lợi ích nổi bật mà các nhà xuất bản có thể nhận được khi tham gia TMĐT:

1. Mở rộng thị trường và tiếp cận khách hàng mới

Tiếp cận đối tượng độc giả rộng lớn: Các sàn TMĐT như Tiki, Shopee, Lazada có lượng người dùng rất lớn, không chỉ trong nước mà còn ở nước ngoài. Việc có mặt trên các nền tảng này giúp nhà xuất bản tiếp cận được nhiều khách hàng tiềm năng hơn, đặc biệt là những người không có điều kiện đến cửa hàng sách truyền thống.

Mở rộng ra các thị trường chưa khai thác: Tham gia TMĐT giúp các nhà xuất bản mở rộng thị trường ở các vùng miền khác nhau, thậm chí là quốc tế, khi việc giao hàng trở nên thuận tiện và dễ dàng hơn.

2. Tăng trưởng doanh thu và giảm chi phí vận hành

Tăng trưởng doanh thu: Nhờ vào việc tiếp cận một lượng khách hàng lớn và khả năng quảng bá mạnh mẽ trên các nền tảng TMĐT, các nhà xuất bản có thể gia tăng doanh thu bán sách nhanh chóng, đặc biệt trong các dịp giảm giá hoặc sự kiện khuyến mãi.

Giảm chi phí vận hành: Tham gia các sàn TMĐT giúp các nhà xuất bản tiết kiệm chi phí liên quan đến việc vận hành cửa hàng sách truyền thống, như chi phí thuê mặt bằng, nhân sự, và các chi phí vận hành khác.

3. Tiện lợi trong việc phân phối và giao hàng

Hệ thống giao hàng nhanh chóng: Các sàn TMĐT thường có hệ thống giao hàng tốt, giúp các nhà xuất bản có thể phân phối sách một cách nhanh chóng và tiện lợi đến tận tay người tiêu dùng mà không cần phải lo lắng về việc quản lý kho hàng hay vận chuyển.

Thanh toán trực tuyến thuận tiện: Khách hàng có thể thanh toán dễ dàng thông qua các hình thức thanh toán trực tuyến (thẻ tín dụng, ví điện tử, thanh toán qua ngân hàng), giúp giảm bớt các rủi ro liên quan đến tiền mặt và việc quản lý tiền tệ.

4. Tăng khả năng tiếp cận với khách hàng mục tiêu

Công cụ quảng cáo và tiếp thị: Các sàn TMĐT cung cấp các công cụ quảng cáo và khuyến mãi tích hợp giúp nhà xuất bản dễ dàng tiếp cận và tiếp thị sách của mình đến đúng đối tượng khách hàng, từ đó nâng cao khả năng bán hàng.

Chạy các chương trình khuyến mãi: Việc tham gia các chương trình giảm giá, sự kiện “Ngày hội sách”, hay các chiến dịch marketing đặc biệt giúp nhà xuất bản thu hút người mua và tạo cơ hội bán hàng lớn.

5. Tăng cường bảo vệ bản quyền và chống sách lậu

Giảm thiểu tình trạng sách lậu: Khi tham gia các sàn TMĐT chính thống, các nhà xuất bản có thể bảo vệ quyền lợi bản quyền của mình, nhờ vào việc kiểm soát chặt chẽ các sản phẩm và đối tác bán sách. Điều này giúp giảm thiểu tình trạng phát hành sách lậu hoặc sách giả.

Quản lý dễ dàng và theo dõi doanh thu: Các nền tảng TMĐT giúp nhà xuất bản theo dõi và báo cáo doanh thu một cách minh bạch, từ đó quản lý tốt hơn việc phân phối và bán sách.

6. Dữ liệu và thông tin người tiêu dùng

Thu thập dữ liệu người mua: Tham gia vào các sàn TMĐT giúp các nhà xuất bản thu thập được nhiều thông tin quý giá về hành vi mua sắm của khách hàng, từ đó đưa ra các chiến lược tiếp thị và phân phối hiệu quả hơn.

Phân tích và tối ưu hóa chiến lược bán hàng: Các công cụ phân tích dữ liệu của các nền tảng TMĐT cho phép nhà xuất bản đánh giá chiến lược bán hàng của mình, từ đó điều chỉnh các chiến dịch marketing hoặc cải thiện chất lượng sản phẩm.

7. Dễ dàng quản lý và cập nhật sách mới

Cập nhật và quản lý danh mục sách: Các nhà xuất bản có thể dễ dàng cập nhật danh mục sách mới, sách điện tử, hoặc sách nói trên các nền tảng TMĐT mà không cần tốn thời gian hay công sức như trong kênh phân phối truyền thống.

Quản lý tồn kho hiệu quả: Các hệ thống quản lý kho của sàn TMĐT giúp nhà xuất bản theo dõi được lượng sách tồn kho, tránh tình trạng hết hàng hay tồn kho quá lâu.

8. Tăng trưởng thị phần trong môi trường cạnh tranh

Cạnh tranh lành mạnh: Việc tham gia các sàn TMĐT giúp các nhà xuất bản có thể cạnh tranh trực tiếp với các đối thủ trong cùng lĩnh vực. Đây là cơ hội để nâng cao thị phần và gia tăng nhận diện thương hiệu trong cộng đồng đọc giả.

Như vậy, qua hơn hai mươi năm kể từ ngày hệ thống bán sách trực tuyến đầu tiên của chúng ta ra đời, sự gia nhập thị trường thương mại điện tử của các đơn vị xuất bản ngày càng khởi sắc, đem lại nhiều lợi ích cho các đơn vị xuất bản nói riêng và độc giả nói chung, bên cạnh đó, góp phần quảng bá các sản phẩm xuất bản của nước ta ra quốc tế. Bên cạnh đó là một số hạn chế và giải pháp của quá trình phát triển hệ thống kinh doanh xuất bản phẩm trên thị trường thương mại điện tử sẽ được phân tích tiếp ở phần 2 của bài viết.

Lan Phương