Việc thúc đẩy các doanh nghiệp bưu chính Việt Nam tham gia thị trường thương mại điện tử là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh thương mại điện tử (TMĐT) đang phát triển mạnh mẽ. TMĐT không chỉ tạo ra nhu cầu vận chuyển khổng lồ mà còn đặt ra yêu cầu cao về tốc độ, độ phủ và hiệu quả logistics – những yếu tố mà ngành bưu chính có thể phát huy thế mạnh. Đặc biệt, khi TMĐT mở rộng về khu vực nông thôn – nơi doanh nghiệp bưu chính đã có sẵn mạng lưới rộng khắp – thì việc tham gia sâu vào thị trường này sẽ giúp các doanh nghiệp tận dụng được hạ tầng hiện có, nâng cao doanh thu và đóng vai trò quan trọng trong việc đưa nông sản ra thành thị, hàng tiêu dùng về nông thôn. Đồng thời, đây cũng là cơ hội để bưu chính chuyển đổi số, nâng cao năng lực cạnh tranh trước sự tham gia mạnh mẽ của các doanh nghiệp logistics quốc tế. Quan trọng hơn, sự tham gia tích cực của bưu chính vào TMĐT sẽ góp phần xây dựng hạ tầng thiết yếu cho nền kinh tế số, kết nối thị trường giữa thành thị và nông thôn, từ đó thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội một cách toàn diện và bền vững.

Bài viết này sẽ phân tích thực trạng thị trường thương mại điện tử tại Việt Nam, sự tham gia của các doanh nghiệp bưu chính và các khó khăn mà doanh nghiệp đang gặp phải, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm thúc đẩy các doanh nghiệp bưu chính Việt Nam tham gia thị trường thương mại điện tử.

1. Thực trạng Thị trường thương mại điện tử Việt Nam

Về thị trường thương mại điện tử

Giai đoạn 2021 - 2025, Việt Nam là nước có tốc độ tăng trưởng kinh tế số nhanh nhất khu vực Đông Nam Á trong hai năm liên tiếp (2022 và 2023) và được dự báo sẽ tiếp tục giữ vị trí này trong năm 2025 (đồng hạng với Philippines). Tổng giá trị hàng hóa (GMV) của Việt Nam dự kiến đạt tỷ lệ tăng trưởng kép hằng năm (CAGR) ở mức 20%, từ 30 tỷ USD vào năm 2023 lên gần 45 tỷ USD vào năm 2025. Tăng trưởng GMV trong hai năm tới sẽ được dẫn dắt bởi TMĐT và du lịch trực tuyến. Trong đó, Tốc độ tăng trưởng TMĐT của Việt Nam được xếp vào nhóm 10 quốc gia có tốc độ tăng trưởng thế giới [8]. Dự báo Economysea, đến năm, 2025, quy mô thị trường TMĐT bán lẻ của Việt Nam sẽ đạt 35 tỷ USD, tốc độ tăng trưởng trung bình dự kiến khoảng 20,5%/năm.

Về tương quan thương mại điện tử trên cả nước

Tương quan thị trường TMĐT giữa các vùng kinh tế trong cả nước thì hai thành phố lớn là Hà Nội và thành phố Hồ Chí Minh, tuy chỉ chiếm hơn 16% dân số toàn quốc, nhưng chiếm khoảng 70% quy mô TMĐT cả nước. Trong khi đó 61 tỉnh, thành phố còn lại chiếm tới hơn 83% dân số nhưng chỉ chiếm khoảng 30% quy mô TMĐT. Như vậy, thị trường TMĐT Việt Nam vẫn còn nhiều dư địa tăng trưởng tại các địa phương trong cả nước.

Về thị phần thương mại điện tử B2C

Thị phần TMĐT B2C Việt Nam hiện chi phối bởi 04 sàn TMĐT là Shopee, Tiktok shop, Lazada, Tiki (03 sàn nước ngoài: Shopee, Tiktok, Lazada, 01 sàn có vốn đầu tư nước ngoài: Tiki; 01 sàn là tập đoàn công nghệ số lấn sân sang TMĐT là Tiktok). Trong đó, sàn Shopee tiếp tục giữ vững vị trí dẫn đầu thị trường bán lẻ trực tuyến Việt Nam, với thị phần 67,9% tính theo tổng giao dịch (GMV). Đứng thứ 3 và 4 là Lazada và Tiki lần lượt chiếm 7,6% và chiếm 1,3% thị phần [6].

Thị phần 4 sàn TMĐT đa ngành

2. Sự tham gia của các doanh nghiệp bưu chính

Chiến lược phát triển bưu chính đến năm 2025 và định hướng đến năm 2030 định hướng chuyển dịch các dịch vụ bưu chính truyền thống (chuyển phát thư, báo…) sang dịch vụ bưu chính số và tham gia TMĐT. Việc tham gia thị trường TMĐT của các doanh nghiệp bưu chính Việt Nam tập trung ở cả 2 mảng: (i) Cung cấp hạ tầng, dịch vụ bưu chính, chuyển phát, logistics cho TMĐT; và (ii) Tổ chức vận hành các sàn TMĐT để cung cấp dịch vụ cho thị trường.

Bưu chính tham gia giao hàng chặng cuối cho thương mại điện tử

Tại thị trường Việt Nam, hiện có hơn 700 doanh nghiệp bưu chính, trong đó, hơn 95% là doanh nghiệp thuộc thành phần kinh tế tư nhân. Doanh thu dịch vụ bưu chính năm 2010 chỉ vào khoảng 4.100 tỷ đồng thì đến năm 2023 doanh thu dịch vụ bưu chính đã lên tới 58.900 tỷ đồng (tương đương khoảng 0,99% GDP quốc gia) [5].

Sự phát triển mạnh mẽ của TMĐT là động lực chính thúc đẩy sự phát triển của ngành bưu chính và chuyển phát nhanh trong nước, đặc biệt là dịch vụ giao hàng B2C[1]. Trong Top 11 doanh nghiệp dẫn đầu ngành chuyển phát trong nước (không bao gồm phân khúc chuyển phát quốc tế) chiếm đến 90,5% thị phần; 9,5% thị phần còn lại do hơn 690 doanh nghiệp nhỏ khác chia nhau [3].

Sự chuyển dịch thị phần của các doanh nghiệp chuyển phát

Nguồn: Báo cáo thị trường chuyển phát nhanh của Vietdata năm 2023

Bưu chính phát triển sàn thương mại điện tử nông sản

Chiến lược quốc gia phát triển kinh tế số và xã hội số đến năm 2025, định hướng đến năm 2030 đã xác định cần đẩy mạnh xây dựng và triển khai các Chương trình hỗ trợ doanh nghiệp bưu chính, chuyển phát và logistics chuyển đổi số, hỗ trợ các hộ sản xuất nông nghiệp, hợp tác xã, cơ sở sản xuất kinh doanh cá thể chuyển đổi số, kinh doanh trên sàn TMĐT. Bộ TT&TT đã ban hành Kế hoạch hỗ trợ đưa hộ sản xuất nông nghiệp lên sàn TMĐT, thúc đẩy phát triển kinh tế số nông nghiệp, nông thôn, với mục tiêu hỗ trợ hộ sản xuất nông nghiệp, người nông dân tiêu thụ sản phẩm, nông sản trên các sàn TMĐT. Việc triển khai Kế hoạch có sự tham gia phối hợp của các Bộ, ngành, địa phương và 02 doanh nghiệp bưu chính lớn là VNPost và Viettel Post.

Hai sàn TMĐT Postmart và Vỏ Sò là 2 sàn TMĐT chính tham gia, triển khai Kế hoạch 1034 và đã mang lại những kết quả bước đầu. Số liệu lũy kế tính đến tháng 4/2022: Tổng số hộ sản xuất nông nghiệp đã được tạo tài khoản là 5.917.644 hộ, trong đó số tài khoản đủ điều kiện tham gia giao dịch là 2.148.427 tài khoản (chiếm 36,3%). Tuy nhiên, đến quý II/2024, Viettelpost ngừng hoạt động sàn Vỏ Sò, trong khi Vietnam Post đổi tên Postmart.vn thành Buudien.vn. Việc các sàn TMĐT bưu chính không phát triển như kỳ vọng nguyên nhân một phần là do sự cạnh tranh khốc liệt của thị trường TMĐT, một phần vì VNPost và Viettel Post mới tham gia thị trường TMĐT vào năm 2019, muộn hơn các sàn giao dịch TMĐT khác và chỉ chú trọng tập trung khai thác TMĐT nông thôn.

3. Thách thức, nguy cơ trong phát triển thương mại điện tử Việt Nam nói chung

Thách thức do thiếu nguồn lực tài chính

Báo cáo của CTCP Chứng khoán VNDIRECT, tổng giá trị lỗ lũy kế của Lazada, Shopee và Tiki trong giai đoạn 2015-2018 là 9.400 tỷ đồng. Đây là một rào cản rất lớn cho những doanh nghiệp TMĐT mới muốn gia nhập thị trường nhiều tiềm năng này. VNDIRECT cũng ước tính một doanh nghiệp sẽ phải chịu khoản lỗ khoảng 142 tỷ đồng mỗi năm nếu muốn giành được 1% thị phần từ các đối thủ hiện hữu ở Việt Nam.

Bên cạnh đó, thị trường TMĐT Việt Nam đến thời điểm này cơ bản đã được định hình thị phần bởi các sàn TMĐT lớn, việc tham gia sau là một thách thức rất lớn cho các doanh nghiệp bưu chính hiện nay khi cạnh tranh gay gắt với những đối thủ như Lazada, Shopee, Tiki…

Thách thức đến từ hạ tầng logistics phục vụ thương mại điện tử

Sự phát triển TMĐT đã mang lại nhu cầu và cơ hội phát triển mạnh mẽ cho thị trường bưu chính, với tốc độ tăng trưởng 12% mỗi năm. Tuy nhiên, điều này cũng đang đặt ra thách thức lớn cho hạ tầng bưu chính Việt Nam. Hạ tầng bưu chính hiện chưa đủ đáp ứng phát triển TMĐT, đặc biệt hạ tầng cho phục vụ sản phẩm nông nghiệp. Các doanh nghiệp bưu chính chưa phát triển mạng lưới vận chuyển, kho bãi bảo quản tại các địa phương, vùng nông thôn do chi phí đầu tư rất lớn. Hiện các doanh nghiệp bưu chính chưa có các kho đảm bảo cung cấp dây chuyền lạnh phục vụ hàng hóa nông sản. Trong khi đó, các kho lạnh của doanh nghiệp logistics nói chung hiện còn thiếu và yếu.[2]

Trong khi đó, tỉ lệ chi phí (logistics và chuyển phát)/GDP của Việt Nam đang ở mức 20%, cao gấp đôi so với trung bình thế giới. Các doanh nghiệp bưu chính, chuyển phát cho TMĐT cũng đang phải đối mặt với thách thức do hạ tầng còn nhiều hạn chế và năng lực chuyển đổi số còn thấp. Hiện mới chỉ có gần 11% số doanh nghiệp đang ứng dụng công nghệ để theo dõi và truy xuất hàng hóa, quản lý kho bãi[3].

Thách thức đến từ loại hình doanh nghiệp bưu chính

Phần lớn các doanh nghiệp bưu chính là các doanh nghiệp bưu chính nhỏ và siêu nhỏ (chiếm tới 95%) chủ yếu tập trung vào các dịch vụ bưu chính truyền thống, chưa sẵn sàng chuyển dịch sang dịch vụ bưu chính số và dịch vụ hậu cần cho TMĐT; chưa chuyển dịch từ mô hình cung ứng dịch vụ trực tiếp sang trực tuyến (offline-to-online) và ngược lại hoặc chưa mở rộng hệ sinh thái dịch vụ (phân phối, bán lẻ, thanh toán và tài chính số...) nhằm tạo thành chuỗi cung ứng.

Nguy cơ sàn TMĐT nước ngoài chi phối thị trường Việt Nam

04 sàn TMĐT lớn nhất Việt Nam hiện nay đang bị chi phối bởi các doanh nghiệp nước ngoài. Đáng chú ý một số doanh nghiệp xuất phát điểm là doanh nghiệp Việt Nam nhưng khi thành công thì được nước ngoài mua lại hoặc do pháp nhân nước ngoài nắm cổ phần chi phối. Điển hình như sàn Tiki vốn là một sàn bản địa Việt Nam, đến cuối năm 2020 vốn ngoại tại sàn này đã chiếm gần 55%, và đến 2021 sàn này chuyển 90,5% cổ phần cho pháp nhân Tiki Global của Singapore. Như vậy, Tiki đã trở thành doanh nghiệp Singapore. Tương tự, sàn Sendo xuất phát điểm là doanh nghiệp Việt Nam, nhưng đến cuối năm 2020 vốn ngoại tại sàn này đã lên tới hơn 65%.

Nguy cơ mất an toàn, an ninh mạng

Với tỉ lệ chiếm lĩnh thị trường TMĐT lớn, các sàn TMĐT có sở hữu nước ngoài không những có doanh thu lớn tại thị trường Việt Nam, mà còn nắm giữ một lượng lớn dữ liệu của người Việt Nam, từ các trường thông tin cơ bản như tên, tuổi, địa chỉ, số điện thoại liên hệ đến các thông tin về hành vi mua sắm, sở thích, thói quen và mức sống của người dân Việt Nam. Đây chính là nguy cơ rất lớn về an toàn, an ninh mạng, thậm chí thách thức chủ quyền quốc gia trên không gian mạng.

Nguy cơ dịch vụ bưu chính trong nước bị thay thế bởi nước ngoài

Bưu chính là hạ tầng quan trọng gắn kết chặt chẽ cùng TMĐT. Với sự phát triển bùng nổ của TMĐT, các dịch vụ bưu chính phục vụ TMĐT đang dần chiếm tỉ trọng vượt trội so với các dịch vụ chuyển phát truyền thống. Các sàn giao dịch TMĐT nước ngoài thường có xu hướng lựa chọn các doanh nghiệp bưu chính, chuyển phát nước ngoài. Với sự chi phối thị trường của các sàn nước ngoài hiện nay, các doanh nghiệp bưu chính, chuyển phát trong nước đang đứng trước thách thức rất lớn.

Trong top 5 thương hiệu lớn nhất thị trường gồm: Tổng công ty Bưu điện Việt Nam (VNPost), Công ty cổ phần Bưu chính Viettel (Viettel Post), Giao hàng tiết kiệm (GHTK), Giao hàng nhanh (GHN) và J&T, thì có tới 3/5 doanh nghiệp đã thuộc sở hữu nước ngoài. Việc thâu tóm cổ phần của các doanh nghiệp chuyển phát Việt Nam vẫn đang tiếp tục được các doanh nghiệp nước ngoài ráo riết thực hiện nhằm chi phối thị trường. Số liệu năm 2021, trong số khoảng 45.000 tỷ đồng tổng doanh thu từ dịch vụ bưu chính toàn ngành bưu chính (của trên 700 doanh nghiệp, bao gồm cả 2 doanh nghiệp lớn là VNPost và Viettel Post) thì nhóm các doanh nghiệp bưu chính thuộc sở hữu nước ngoài là GHTK, GHN, J&T, Ninjavan, Best Express, Ahamove, Shopee Express, Flex Speed (Lazada Express) chiếm khoảng 18.670 tỷ đồng, tương đương 41,5% tổng doanh thu toàn ngành.

Ngoài ra, việc các doanh nghiệp ứng dụng công nghệ quản trị thông minh, sử dụng mô hình kinh doanh dựa trên lợi ích kinh tế chia sẻ, từng bước tham gia thị trường chuyển phát như Grab Express, Grab Food... Đây nguy cơ lớn, làm thu hẹp thị phần chuyển phát đặt biệt khi các doanh nghiệp này mở rộng phạm vi triển khai trên toàn quốc, liên kết với các đơn vị kinh doanh logistics để thực hiện hoạt động chuyển phát đường trục, trở thành đơn vị chuyển phát độc quyền trên thị trường, bởi năng lực chuyển phát nội tỉnh nhanh chóng.

4. Giải pháp thúc đẩy doanh nghiệp bưu chính tham gia vào thị trường thương mại điện tử nông thôn

Đề xuất về phía các cơ quan Nhà nước chú trọng triển khai một số nhiệm vụ như sau:

1. Để phát triển logistics một cách có hệ thống và phục vụ hiệu quả cho sản xuất kinh doanh nông sản thì cần phải có tính dài hạn và phải gắn kết vùng sản xuất với chế biến, tiêu thụ nông sản vì thế việc đề xuất Bộ Công Thương chủ trương xây dựng hệ thống logistics nông thôn và trở thành một phần của Chiến lược dịch vụ Logistics quốc gia.

Việc đặt chính sách làm trọng tâm giải pháp thể hiện tầm nhìn chiến lược trong việc phát triển mô hình logistics hai chiều, bởi chính sách là công cụ duy nhất có thể điều phối, cân bằng lợi ích giữa các bên tham gia – từ nông dân, doanh nghiệp, đến người tiêu dùng. Khi chính sách được thiết kế và thực thi đúng cách, không chỉ đảm bảo tính khả thi, mà còn mang lại hiệu quả vượt trội, tạo ra sức bật mạnh mẽ cho toàn bộ hệ thống logistics hai chiều. Với vai trò là giải pháp chủ chốt, chính sách Nhà nước sẽ không chỉ thúc đẩy mô hình logistics hai chiều vận hành thành công mà còn góp phần định hình tương lai phát triển bền vững của nền kinh tế nông thôn Việt Nam.

2. Đẩy mạnh triển khai Chiến lược quốc gia về phát triển Kinh tế số với trọng tâm là các nền tảng số quốc gia, là động lực thúc đẩy phát triển kinh tế số ngành, lĩnh vực. Trước mắt Bộ KH&CN cần phối hợp với Bộ chủ quản có liên quan hỗ trợ/phát triển và cung cấp các nền tảng số nhằm giải quyết những thách thức hiện hữu tại khu vực nông nghiệp nông thôn, trong đó cần tập trung xây dựng Nền tảng số TMĐT nông nghiệp, Nền tảng số trung tâm dữ liệu logistics quốc gia; Nền tảng truy xuất nguồn gốc chất lượng sản phẩm để nâng cao niềm tin của người tiêu dùng; Xây dựng và tổ chức triển khai chương trình thúc đẩy TMĐT tại các vùng nông thôn có tiềm năng phát triển với hạ tầng bưu chính thuận lợi và nhiều nông sản, sản phẩm OCOP, sản phẩm thủ công, mỹ nghệ độc đáo; Tăng cường liên kết TMĐT giữa các vùng miền; Phát triển hạ tầng bưu chính cho TMĐT gắn với quy hoạch phát triển hạ tầng kinh tế - xã hội, chú trọng phát triển các trung tâm bưu chính quốc gia/vùng; Có cơ chế ưu đãi về thuế, hỗ trợ về tài chính với người nông dân, doanh nghiệp bưu chính...

3. Thúc đẩy chuyển đổi số doanh nghiệp bưu chính. Triển khai Chiến lược phát triển bưu chính phát triển lĩnh vực bưu chính một cách toàn diện, đồng bộ, hiệu quả theo hướng phát triển hạ tầng bưu chính bảo đảm tính gắn kết giữa hạ tầng mạng lưới (hình thành trung tâm bưu chính vùng có tích hợp giải pháp công nghệ để tối ưu hóa hoạt động giao nhận vận chuyển cho hoạt động TMĐT), hạ tầng số (Ứng dụng công nghệ số, tự động hóa các trung tâm chia trọn) và hạ tầng dữ liệu (kết nối dữ liệu với các sàn TMĐT và các đối tác trong chuỗi cung ứng của hệ sinh thái), trong đó lấy nền tảng số (nền tảng TMĐT, nền tảng logistics...) làm giải pháp đột phá./.

Chú thích

[1] Doanh thu dịch vụ gói, kiện TMDT tăng trưởng hơn 1,5 lần so với dịch vụ bưu chính truyền thống, đóng góp 64% tổng doanh thu và chiếm tới 75% tổng sản lượng bưu gửi năm 2023

[2] Hơn 70% diện tích kho lạnh nằm ở khu vực phía Nam. Hầu hết kho lạnh tập trung quanh khu vực TP. Hồ Chí Minh - Bình Dương - Đồng Nai, rất ít kho lạnh khu vực miền Tây Nam Bộ, miền Bắc. Bên cạnh đó, phần lớn kho lạnh đang trong tình trạng gần đạt công suất và chủ yếu phục vụ nhóm thủy hải sản, thịt đông lạnh do có giá trị cao. Vùng ĐBSCL, thủ phủ của thủy sản và trái cây thì hiện có chưa đến 10 kho lạnh. Số kho lạnh ở khu vực này cũng không đủ đáp ứng nhu cầu về bảo quản nông sản, lại phân bố không đồng đều, tập trung chủ yếu tại Long An, Hậu Giang và Cần Thơ. Điều này gây khó khăn cho bảo quản nông sản khi thu hoạch rộ hoặc vào những thời điểm vận chuyển hàng hóa ách tắc như đã xảy ra trong đợt dịch Covid-19.

[3] Số liệu thống kê được phân tích và ước tính dựa trên báo cáo thị trường Lazada, DHL…

Hoàng Vũ

Ban Kinh tế Thị trường

Tài liệu tham khảo

1. Chất lượng dịch vụ logistics của Tổng công ty cổ phần bưu chính Viettel, Luận văn Thạc sỹ Trần Văn Lâm, 2022.

2. Phát triển hoạt động logistics ngược tại các doanh nghiệp thương mại điện tử Việt Nam, Trần Việt Dũng, 2021.

3. Báo cáo thị trường chuyển phát nhanh của Vietdata năm 2023.

4. Báo cáo chuyển đổi số quốc gia năm 2023, Bộ Thông tin và Truyền thông

5. Báo cáo Tổng kết công tác năm 2023, Phương hướng nhiệm vụ năm 2024, 2023, Bộ Thông tin và Truyền thông.

6. Báo cáo của Công ty phân tích và tư vấn phát triển kênh thương mại điện tử YouNet ECI, 2024.

7. Báo cáo chỉ số thương mại điện tử Việt Nam, Hiệp hội thương mại điện tử Việt Nam 2024.

8. Thị trường thương mại điện tử Việt Nam tăng trưởng 25%, đứng đầu Đông Nam Á, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, 2023, truy cập: https://aecvcci.vn/tin-tuc-n12577/thi-truong-thuong-mai-dien-tu-viet-nam-tang-truong-25--dung-dau-dong-nam-a.htm.

9. Sách trắng thương mại điện tử Việt Nam, Bộ Công thương, 2023.